Een notitie van Jan Brokken

Jan Brokken vertelt hoe het concert De rechtvaardigen met Cappella Amsterdam en het Berlage Saxophone Quartet tot stand is gekomen.

Wie één leven redt, redt een hele wereld.

Wie één leven redt, redt een hele wereld.

Muziek is een internationale taal die alle gevoelens kan uitdrukken. Maar soms kan een tekst daar iets extra’s aan toevoegen, dat weten zangers of evangelisten uit de passies. Taal verhoogt de kennis en verdiept het begrip.

Het thema van De rechtvaardigen komt uit de Talmoed: wie één leven redt, redt een hele wereld. Met de vlucht – uit je dorp, je land, je taal, je familie, je traditie, je cultuur – ben ik al veel langer bezig. Van Mijn kleine waanzin over een jongen die wil ontsnappen aan de grote waanzin van oorlog en geloof, tot In het huis van de dichter over de meesterpianist Youri Egorov die de Sovjet-Unie ontvluchtte en zijn vrijheid in Amsterdam vond. Die preoccupatie met de vlucht sprak de leden van het Berlage Saxophone Quartet aan. In het najaar van 2015 peilden ze voorzichtig of ik iets voor samenwerking voelde. Om samen tot een thematische aanpak te komen, waarbij de tekst de muziek versterkt en de muziek de tekst.

Op 5 maart 2016 traden we voor het eerst gezamenlijk op met het programma De weg naar de vrijheid in het kerkje van Valkkoog nabij Schagen. Met muziek van Erwin Schulhoff,  Arvo Pärt, Dmitri Sjostakovitsj en Hanns Eisler. Componisten die vanwege hun ras, geloof, overtuiging of simpelweg hun muzikale opvattingen klem waren komen te zitten, gevangen waren genomen, moesten vluchten, of wier leven in een concentratiekamp was geëindigd.

Ik weet nog goed hoe zenuwachtig we waren, ik moest wennen aan die specifieke saxofoonklank, het kwartet vroeg zich af of ik in staat was mijn verhalen in het korte tijdsbestand van enkele minuten tot leven te wekken; de première hadden we daarom maar voorzichtigheidshalve try out genoemd. Maar de aanpak werkte en de luisteraars gingen naar huis met het idee dat ze zowel op hun gevoel als op hun verstand waren aangesproken.

Het programma zouden we een keer of vijftig uitvoeren, in steeds grotere zalen en voor een steeds breder en jonger publiek. Om niet gevangen te blijven in het verleden, vroegen we de Koerdische componist Hawar Tawfiq om een nieuw werk. Tawfiq was op zestienjarige leeftijd Irak ontvlucht; die link naar de actualiteit gaf het programma nog meer intensiteit en diepgang.

Al deze elementen komen terug in het Oratorium De rechtvaardigen. Direct na het verschijnen van het non-fictieboek in 2018 zag het BSQ er een voorstelling in, het idee om daarbij Cappella Amsterdam en haar dirigent Daniel Reuss te betrekken kwam van mij. 

Om twee redenen: ik had een keer de inleiding verzorgd van een programma met Baltische koormuziek en was onder de indruk geraakt van de grote inzet, dynamiek, kwaliteit en bovenal de moderniteit van Cappella Amsterdam. De andere reden was de compositie És keressük az igazságot (‘En we zoeken naar de waarheid’) die de Hongaars-Nederlandse Peter Vigh voor het Nationaal Vrouwen Jeugdkoor, piano, cello en sopraansaxofoon had geschreven ter herdenking van de Hongaarse opstand in 1956.

Peter Vigh is de altsaxofonist van het Berlage Saxophone Quartet en is ook degene die voor De weg naar de vrijheid de arrangementen schreef. Ik was er absoluut zeker van dat zijn klankkleuren precies bij De rechtvaardigen zouden passen – dat ongelooflijke en nog altijd onbekende verhaal van een van de grootste reddingsoperaties uit de Tweede Wereldoorlog, van de Nederlandse consul in Kaunas, Jan Zwartendijk, die duizenden Joodse mannen, vrouwen en kinderen het leven redde. Een reddingsactie die nog veel omvangrijker en gecompliceerder was dan Schindler’s List.

In De rechtvaardigen heb ik niet alleen het verhaal van de redder willen vertellen maar ook van de geredden. Dat idee wilden we in het oratorium overeind laten staan. Voor het eerste deel, het verhaal van de redder, wilden we muziek gebruiken die heel goed bij de durf, het lef en het geloof in humanitaire waarden van Jan Zwartendijk past, bestaande muziek van Pēteris Vasks (The Fruit of Silence), Lera Auerbach (uit: 72 Angels) en Dmitri Sjostakovitsj (From Jewish Folk Poetry) en een nieuw werk van Pēteris Vasks. De opbouw van dat eerste deel is nog klassiek, muziek en woord wisselen elkaar af. Voor het tweede deel, het verhaal van de geredden, streefden we een Gesamtkunstwerk na waarin vrouwen- en mannenstemmen, sopraan-, alt-, tenor-, baritonsaxofoon en verteller muziek en verhaal tot een eenheid smeden. Zeven jaar en drie weken is het door Peter Vigh getoonzette verhaal van de vlucht van Leo en Bella Adler, die met een door consul Jan Zwartendijk verstrekt visum de ganse aarde over reisden om de vrijheid te vinden, een exodus die aan de Uittocht uit Egypte doet denken, een reis van zeven jaar vanuit de duisternis naar het licht. Terwijl we de laatste hand legden aan dit op historische feiten gebaseerde oratorium, haalde de actualiteit ons in en maakte ons met een veelheid aan verschrikkelijke beelden pijnlijk duidelijk dat er nog altijd mensen zijn die huis en haard moeten verlaten om het vege lijf te redden en in alle vrijheid te kunnen zijn wie ze zijn.

Jan Zwartendijk zei destijds in Kaunas tegen zijn kinderen over de lange rij voor het consulaat: ‘Als ik deze mensen niet help, gaan ze een gewisse dood tegemoet.’ Dat al vroeg in de Tweede Wereldoorlog geuite besef, zal ons blijvend tot voorbeeld strekken. Onder de slechtst denkbare omstandigheden, onder haat en geweld, zijn er nog altijd een paar verlichte geesten die in het goede en humane blijven geloven. Aan hen danken we het voortbestaan van onze wereld. – Jan Brokken